Chầu Bé vốn gốc là người Nùng, dưới thời Vua Lê Thái Tổ. Chầu Bé giáng sinh xuống miền Bắc Lệ, Lạng Sơn nên có tên gọi là Chầu Bé Bắc Lệ.
Truyền thuyết Chầu bé Bắc Lệ
Chầu bé Bắc Lệ cũng là vị có công giúp dân, giúp nước. Có tài liệu cho rằng Chầu Bé tuy là một vị chầu bà người Nùng trên Lạng Sơn, nhưng chầu lại chính là do Mẫu Thượng Ngàn hóa thân, giúp vua Lê Thái Tổ trong cuộc kháng chiến mười năm chống quân Minh, và sau này được vua phong là Lê Mại Đại Vương.
Chầu bé Bắc Lệ
Vậy nên đôi khi Chầu Bé Bắc Lệ cũng được đồng nhất với Bà Chúa Sơn Trang. Chầu dạo chơi khắp chốn thắng cảnh hữu tình, dạy dân chúng trồng trọt chăn nuôi, lên rừng làm ruộng bậc thang, xuống sông suối đánh bắt cá tôm. Tương truyền, Chầu Bé có phép thần thông do Đức Thái Tổ ban quyền có thể lay núi chuyển ngàn, đôi lúc rong chơi chầu lấy tàu lá giả làm hàng bán để trêu đùa người trần gian. Tuy đành hanh sắc sảo nhưng chầu cũng hết sức nhân hậu, có việc dữ lành chầu đều mách bảo cho người trần.
Chầu Bé Bắc Lệ ngự đồng
Chầu Bé Bắc Lệ cùng với Chầu Đệ Nhị và Chầu Lục, là một trong ba vị Chầu Bà trên Thượng Ngàn hay về ngự đồng nhất. Tuy thứ bậc chầu gần như là cuối cùng trong hàng Tứ Phủ Chầu Bà nhưng không một ai hầu mà chầu không ngự đồng. Chầu ngự về đồng thường hay mặc áo đen (hoặc xanh chàm, còn trước đây chầu chỉ mặc quầy và áo ngắn đến hông), chân đi xà cạp, trên vai đeo gùi hoa, chầu về đồng thường khai quang rồi múa mồi.
Đôi khi Chầu Bé có thể giống như Chầu Đệ Nhị và Chầu Lục: chầu về chứng tòa Sơn Trang trong đàn mở phủ, sang khăn cho tân đồng hoặc chứng mâm giầu trình.
Đền thờ Chầu Bé Bắc Lệ
Đền thờ chính của Chầu Bé là ngôi đền nhỏ bên cạnh đền Bắc Lệ ở xã Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn.
Ngày tiệc Chầu Bé Bắc Lệ
Với ngày tiệc Chầu Bé có nơi nói là 12 tháng 9 âm lịch, có nơi nói là 19 tháng 9 âm lịch.
Ngoài Chầu Bé Bắc Lệ ra thì ở một số bản đền có các Chầu Bé cũng trên Thượng Ngàn, là Chầu Bé coi giữ ở đền đó và chỉ khi về chính đền, các vị đó mới ngự. Đó là:
– Chầu Bé Đông Cuông ở Đền Đông Cuông, tỉnh Yên Bái,
– Chầu Bé Đồng Đăng ở Đền Đồng Đăng, tỉnh Lạng Sơn,
– Chầu Bé Tam Cờ ở Đền Tam Cờ, tỉnh Tuyên Quang,
– Chầu Bé Đền Ghềnh ở Đền Ghềnh, thành phố Hà Nội.
Nhưng thông thường, người ta chỉ hay hầu về Chầu Bé Bắc Lệ ở Lạng Sơn bởi vì người ta coi các vị Chầu Bé kia cũng chỉ là Chầu Bé Bắc Lệ, giáng hiện ở khắp nơi, được phụng thờ ở đền đó làm Chầu Bé bản đền nên mang các tên gọi khác nhau.
