I. Các thể loại then
Dựa theo văn hóa tín ngưỡng của từng vùng miền và dân tộc có thể chia then thành 3 thể loại then:
1. Then dòng (cha truyền con nối)
2. Then cái (Then được ốp bóng)
3. Then tự phát (được ăn lộc có thể hầu bóng như tứ phủ)
II. Cấp bậc và những vật dụng cần thiết khi làm then
Trong đạo then chia ra làm các cấp bậc (phẩm) khác nhau :
Trong đạo then có chín phẩm tính từ cửu phẩm là thấp nhất đến
Nhất Phẩm cao nhất dựa then đai mũ then có thể phân biệt được cấp bậc của thầy then đang làm việc từ cửu phẩm 5 đai mũ đến nhất phẩm 15 đai mũ.
Trong đời làm thầy then sẽ trải qua các lần làm lễ lẩu then để cấp sắc thể hiện rõ nhất qua màu áo và đai mũ của then.
Trước khi làm lễ cấp sắc then phải giữ then chay tịnh từ 3-5 ngày (ăn chay và tịnh thân không quan hệ nam nữ)
Khi muốn trở thành thầy then thì nhân sinh đến tìm then có tâm có quả cau lá trầu đến để nhờ cậy thầy dẫn lối mở đường để được khai mở con đường (lễ nhập môn then) sau khi chọn được ngày tháng, giờ đẹp làm lễ nhập môn then thì các con then tu tập giữ giới tiếp đến 100 ngày sau sẽ làm lễ cấp sắc (tùy vào từng dòng then có lễ cấp sắc khác nhau).
Đối với then hầu bóng sẽ thỉnh thánh mời thầy dẫn đàn rui sang khăn cho con then để con then hầu các giá trong hội đồng then( sẽ nói ở phần sau).
Những vật phẩm cần thiết khi làm lễ cấp sắc và làm việc cho bách gia
1. Khăn phủ diện (đối với then hầu bóng), áo bản mệnh then theo phẩm được cấp sắc
2. Chùm sóc nhạc (ngựa then khi thầy then làm lễ cho bách gia)
3. Quạt (để quạt phép che chắn cho thầy then khi hành lễ gặp vong)
4. Đàn tính (âm nhạc trong khi qua các cửa thần linh của thầy then)
5. Gương, ấn, bộ gieo quẻ âm dương…..
Và 1 số vật dụng tùy vào từng thầy then.
Sau khi làm lễ cấp sắc xong các then cô then cậu sẽ được xuất hồn vía lên mường trời để học quyền phép của then (nam 7 ngày, nữ 9 ngày) trong thời gian xuất hồn vía đi học các then sẽ cấm sứt: không ra ngoài 1 mình có người đi cùng, không đến gần ban tờ gia tiên trong nhà, không ngủ chung vợ/chồng (tịnh thân), không an cá chép, cá quả, không ăn thịt động vật (chó, mèo, rắn, chim muông.)
Các ngày linh của nhà then là 9-19-29 các then phải ăn chay tịnh thân để học quyền phép.ngoài ra còn có mùng 1 và 15 hàng tháng then tụng kinh phẩm phổ môn.
III. Các thần linh của đạo then
Đạo then là tam phủ gồm :
1. Thiên phủ là trời
2. Thoải phủ là nước
3. Địa phủ là đất (cỏ, cây, hoa, lá, vạn vật trên đất đều thuộc địa phủ)
Trong đạo then:
– Ngọc Hoàng Thượng Đế giữ vị trí cao nhất
– Phật Bà Quan Âm là Thủy Tổ của nhà then
– Ngũ Vị Vua Bà (tượng trưng cho kim, mộc, thổ, thủy, hoả, mẹ ngũ hành)
– Chúa Bà Then
– Hội Đồng Then
– Công Đồng Trần Triều.
– Phật giáo.
– Các thiên tướng thống soái thiên đình.
Ngọc Hoàng chia ra 5 hướng gồm:
– Hướng đông hiệu Thanh Đế
– Hướng tây hiệu Bạch Đế
– Hướng nam hiệu Xích Đế
– Phật Bà Quan Âm Bồ Tát hướng bắc hiệu Hắc Đế.
– Ngọc Hoàng Trấn thủ trung ương hiệu Hoàng Đế.
Trong 5 hướng kể trên có hương đông nam, tây nam, đông bắc, tây bắc….là tên ngọn núi huyền thoại. Ngọc Hoàng là trung tâm chiếm vị trí Vua Cha, còn Chúa Then thống soái thiên binh cùng các thiên tướng.
IV. Các giá hầu then
– Thỉnh Phật Bà Quan Âm (hầu trong khăn rồi xe giá )
– Thỉnh Đức Vua Cha Ngọc Hoàng (hầu trong khân rồi xe giá)
– Thỉnh Ngũ Vị Vua Bà (thỉnh trong khăn rồi xe giá)
– Thỉnh Lục Bộ Trần Triều……
– Hầu Đôi Cô Nhà Trần
– Chúa Bà Then.
– Ngài thiên ông chúa cát ( xe giá )
– Ngài tướng pháp ( hầu khi khai đàn mở cho con then)
– Ngài tướng thiên bồng thiên du
– Ngài tướng hỏa thang
– Ngài tướng lôi công hỏa công
– Ngài tướng ngụy trưng dộc cước
– Ngài tướng hiển
– Ngài tướng vạn ác
– Ngài tướng cai bán
– Ngài tướng hác
– Ngài tướng sưu nghiêm
– Ngài tướng nam hải
– Ngài tướng cá
– Cậu bé bản đền then
– Nhị vị thị nữ
– Then hầu chầu tướng ( then tự múa chầu then )
Ngoài các giá hầu trên tùy từng then sẽ hầu thêm các giá khác: hội đồng cô, hội đồng cậu…tùy vào then được lộc sẽ được hầu vị đó.
V. Những điều cần nhớ khi làm then
10 điều dạy của chúa bà then (con then phải học thuộc và luôn ghi nhớ không được làm sai)
– Không mưu xấu hại người
– Không hoang phí
– Không bất trung
– Không bất nghĩa
– Không bất tín
– Không bất hiếu
– Không theo học kẻ xấu
– Không chỉ học hỏi
– Không được kiêu ngạo
– Tận tâm xây đời dựng đạo cứu giúp nhân sanh.
Sau 2-3 năm tùy vào năng lực của các thầy then (bà then) sẽ được làm lễ đại lễ lẩu then để xin thăng cấp thăng phẩm, xin cấp thêm binh mã.
