Phong tục của lễ hội Trò Trám
Lễ hội Trò Trám được tổ chức vào đêm 11 tháng Giêng hàng năm tại sân miếu Trò (còn gọi là miếu Đụ Đị), xã Tứ Xã, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. Nửa đêm, trong miếu Đụ Đị, cụ chủ trò cất tiếng khấn ngân nga như tiếng hát, trong tay cầm biểu tượng chiếc đàn. Đứng hai bên cụ là đôi nam nữ chuẩn bị làm lễ Mật.
Dưới ánh trăng, dân làng diễn cảnh tứ dân chi nghiệp với những điệu hát, câu ca diễn xướng đầy ẩn ý phồn thực.
Linh hồn của đêm lễ hội là lễ Mật đúng nửa đêm trong miếu Trò, diễn cảnh âm dương giao hoà. Đôi nam nữ được dân làng lựa chọn sẽ cầm trên tay hai linh vật hình sinh thực khí đẽo bằng gỗ sơn son. Hình của nam gọi là Nõ, của nữ gọi là Nường. Khi cụ thủ từ cất tiếng hô “Linh tinh tình …phộc!”- hai thứ Nõ Nường phải đâm vào nhau. Đèn tắt, tiếng trai tráng thanh niên hò reo đòi tháo khoán.
Tục truyền rằng, hội trò Trám do bà Ngô Thị Thanh (người được thờ trong miếu) truyền dạy dân làng nên người đánh trống dẫn hội luôn phải là phụ nữ.
Những câu hát hài, nửa tục nửa thanh, đầy ẩn ý trong lễ hội Trò Trám của cô thợ cấy và bác thợ mộc.
Cô thợ cấy hát:
… Người ta đi cấy lấy công
Tôi đây đi cấy lấy ông chủ nhà
Đi cấy thì gốc chổng lên
Ngọn thời cắm xuống mới nên mùa màng…
Bác thợ mộc:
… Người ta xẻ gỗ trên ngàn
Anh đây cưa lấy một nàng đương tơ…
Anh hề dẫn trò còn bạo hơn:
… Giờ đây anh mới hỏi nàng
Cái gì lủng lẳng một gang trong quần?
– Chàng hỏi thì thiếp thưa rằng
Cái đeo lủng lẳng là giằng cối xay…
Ý nghĩa của lễ hội Trò Trám
Ý nghĩa của lễ hội Trò Trám là âm dương giao hòa, cầu mong năm mới mưa thuận gió hoà, trai gái tìm đến nhau để tình cảm đôi lứa nảy nở, trai gái lấy nhau, con đàn cháu đống.
