Phan Kế Bính (1875-1921) là nhà văn nổi tiếng Việt Nam, sống từ cuối thế kỷ thứ 19 qua nhưng năm đầu thế kỷ thứ 20, nhờ vậy mà thấy sự xáo trộn của đất nước, khi tiếp xúc với văn minh Phương Tây. Kinh tế thay đổi thì phong tục phải thay đổi. Ông viết nhiều bài ngắn đăng từng kỳ trên Đông Dương Tạp Chí, vào năm 1913 – 1914, tính đến nay đã non 80 năm! Đức tính lớn của ông là biết nhiều nhưng viết ngắn gọn, khống thêm thắt, cường điệu, lấy sự sống còn của dân tộc làm đường lối cơ bản.
Thái độ ấy thật khách quan, khoa học. Trước khi muốn gìn giữ hoặc đả phá, một thói quen, ông cố trình bày cặn kẽ cho người đọc am tường, sau đó ông đưa ý kiến riêng, không phải là vô trách nhiệm, công kích chỉ vì chưa hiểu cặn kẽ sự thật. Sự góp ý của Ông rất chân thành, khác với phong cách ăn nói đao to búa lớn của kẻ chạy theo thời trang, công kích đế mà công kích, cho thiên hạ thấy ta là người tiến bộ.
Qua những đoạn ngắn, súc tích, tác giả đã đề cập khá đầy đủ về phong tục trong gia tộc, thôn xóm, trong xã hội. Tệ đoan lớn nhất thời phong kiến vẫn là tục lệ “xôi thịt”, tranh giành nhau từng tấc, từng ly về thể diện, vi nhờ thể diện mà người ta dược thêm ít nhiều xôi, thịt. Ngày xưa lại chuộng hình thức đạo dức giả, thí dụ như lúc ma chay, con cháu thi nhau khóc để cho họ hàng chòm xóm nghe thấy, về thực chất là “che mắt thế gian”. Tác giả mỏ tả tệ đoan đồng bóng, cầu hồn khá tỉ mỉ, để rồi đả phá. Đến các thầy phù thủy, tác gia viết: “Than ôi, dạo phù thủy cùng là đạo đồng cốt; còn thịnh hành ngày nào thì dân trí còn ngu xuân ngày ấy”. Về việc cầu cơ bút, xin xăm, tác giả tỏ ra khách quan: “Cách đoán thẻ củng như cách đoán thơ tiện, lắm câu viển vông mà về sau cũng có khi linh nghiệm”. Lại đề cập đến cách phát âm để khẳng định tính thống nhất của dân tộc ta. Người ở Bắc, à Nam nghe một hai tiếng thi có thể khó hiểu, nhưng nghe cả câu thì rõ ràng là dễ hiểu.
Việt Nam Phong Tục là tư liệu cần thiết để suy cổ nghiệm kim. Mong rằng khi xếp sách lại, người đọc sẽ thấy toát lên yêu thiên nhiên, tính đoàn kết giữa người trong một nước. Muốn cho một nếp suy nghĩ trở thành phong tục, phải kinh qua thời gian dài. Và muốn đả phá một tục lệ hủ lậu, củng phải kiên trì, cương quyết. Vào những năm cuối thế kỷ mà đọc lại nhưng ghi nhận của một học giả từ hổi đầu thố kỷ thật là bổ ích và thích thú. Quả thật Phan Kế Bính là một nho sĩ không chịu đứng về phía bảo thủ.
*Đọc online hoặc tải về Sách Việt Nam phong tục – Phan Kế Bính.pdf bằng cách click vào nút Tải về dưới đây:
https://drive.google.com/file/d/1jquDlWlAQDw-OuqaDfIMredsmESHGMHi/view
