Đình Đại Yên thờ Ngọc Hoa công chúa
Nhân vật lịch sử huyền thoại được thờ phụng và được dân nơi đây tôn làm Thành hoàng làng là Ngọc Hoa công chúa. Thần phả của làng Đại Yên kể rằng, vào thời Lý, có một người tên gọi Trần Huấn quê ở Phúc Lâm (thuộc huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa ngày nay) ra Thăng Long dạy học, lấy vợ ở Đại Bi (tức Đại Yên ở kinh thành). Bà Huấn làm nghề bán tôm, cá ở chợ An Bản (Đại Yên), có lần bắt được tấm lụa của một người đi chợ bỏ quên, bà trả lại cho người đánh mất. Đêm đó, bà mộng thấy một cụ già hiện lên trao cho bà hòn ngọc quý, tỉnh dậy thấy trong mình có sự khác lạ, từ đó bà có mang, sau sinh hạ được một người con gái đặt tên là Ngọc Hoa.
Ngọc Hoa càng lớn, càng xinh xắn, năm 9 tuổi đã giả trai để dự kỳ tuyển binh và được cùng cha đi dẹp giặc Chế Ma Na sang xâm lấn bờ cõi. Trong khi ta và địch đang ở thế giằng co, nàng đã lập kế, vờ làm cô gái bán trầu, cau, thuốc lào, vào sâu trong đất địch để thu thập tin tức, lựa thời cơ giúp quân ta đánh giặc ra khỏi bờ cõi. Đất nước sạch bóng quân thù, nàng xin về quê phụng dưỡng mẹ tại Đại Bi (Đại Yên) ngày nay và sau đó mất tại đây. Vua phong cho nàng là Ngọc Hoa công chúa, dân làng cũng lập đình thờ phụng nàng.
Tổng quan kiến trúc đình Đại Yên quận Ba Đình
Đình Đại Yên được xây dựng thế kỷ XII – XIII và đã qua nhiều lần trùng tu, sửa, chủ yếu vào các năm 1886, 1901. Hiện nay, cổng đình mang đặc điểm kiến trúc thời Nguyễn theo kiểu ngũ môn, ba hiện hai ẩn, với cửa giữa nằm trong hai trụ lớn kiểu lồng đèn.
Ở bốn gian bên của phần hiên trước khi vào Tiền tế, dưới mái được lót ván kín theo kiểu vòm cuốn, đây chính là điểm đặc thù của đình Đại Yên.
Tòa Đại bái được làm nhỏ hơn Tiền tế, với 3 gian, 4 hàng chân cột. Khi có mưa, mái trong Tiền tế và mái ngoài Đại bái cùng đổ nước vào một máng đồng lớn đã tạo cho hai kiến trúc này mang tính chất “trùng thiềm điệp ốc” trong một không gian liên hoàn ít thấy ở các di tích khác. Bên trong hậu cung, trang trí ở bức cốn với hình chạm nổi phượng vũ trong tư thế đang bước về phía trước, miệng ngậm một bông cúc mãn khai. Ở đây, phượng đã trở thành biểu tượng “nữ nhân thánh hóa” của Ngọc Hoa công chúa. Bộ mái ở gian trong cùng hậu cung còn lại một số ít ngói cổ của thế kỷ XVIII có kích thước tương đối lớn, với mũi hài vểnh cao.
Khám thờ Thành hoàng là một tác phẩm nghệ thuật được chạm rất kỹ. Mặt ván ở lưng khám vẽ đôi rồng chầu mặt trời với tư thế hung dữ uốn lượn trong mây cuộn, phần trong khung được chia làm ba ô ngăn cách bởi hai trụ lửng chạm lẵng hoa. Tượng công chúa to bằng người thực được đặt trong thư thế ngồi, chân trái khoanh, chân phải co chéo, đầu đội khăn kết hình cánh phượng. Mặt tượng phương phi, nhân hậu, mắt nhìn xuống, miệng mỉm cười, áo tượng vạt chéo hai lớp, để lộ yếm ngực và chảy qua cánh tay, tạo những nét vểnh lên theo kiểu viền lá sen trong lòng đùi. Tay phải tượng cầm một quả đào nhỏ với ý nghĩa trừ tà ma, đem hạnh phúc cho đời. Tay trái để ngửa trên đầu gối trong thế “kết ấn cam lồ” để xua tan mọi phiền muộn.
Đình Đại Yên hiện còn 4 nhang án được bảo quản tốt, trong đó, chiếc đặt ở tiền tế có giá trị nghệ thuật khá cao. Tai nhang án chạm rồng và long mã chầu vào giữa, hàng diềm kép dưới được chạm thủng và bong, chia ô cùng với các hình thức trang trí rồng, hổ phù, phượng. Ở chân nhang án cũng chia ô to, nhỏ cân xứng với các đề tài linh vật, khiến cho mảng chạm thêm sinh động và đầy gợi cảm, đó cũng là hiện tượng hiếm thấy của các nhang án đương thời mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII – XIX. Một chiếc nhang án khác được đặt ở gian giữa tòa đại bái, phần trên của nhang án được bổ trụ chấn song con tiện ở 4 góc, thân nhang án cũng bổ trụ ô ken nhau trong một thế cân xứng chạm hoa, lá, cỏ cây. Hai bên tả, hữu của nhang án này còn đặt 2 nhang án khác, trên có các khám thờ bách tính, với ý nghĩa bên tả thờ văn, bên hữu thờ võ.
Ngoài ra, đình Đại Yên còn lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị lịch sử và nghệ thuật khác như: kiệu bát cống, long đình, ngai, bài vị, cửa võng, một đôi chóe khá lớn mang niên hiệu Càn Long bên cạnh những bộ chấp kích, đại đao, chùy… Phía sau đình còn có gò đất cao, tương truyền là mộ của công chúa, vì thế dưới gò mới xây một bệ thờ để làm nơi thắp hương khi có người thăm viếng.
Nằm giữa một vùng có nhiều di tích cổ, đình Đại Yên dường như nổi bật lên không phải vì kiến trúc bề thế, mà trước hết bởi ngôi đình gắn liền với câu chuyện về nhân vật Ngọc Hoa công chúa, một nữ anh hùng, niềm tự hào của dân làng Đại Yên, tiêu biểu cho truyền thống đánh giặc ngoại xâm của dân tộc.
Với những giá trị độc đáo về kiến trúc nghệ thuật cùng với việc gắn với địa danh của một trong “mười ba làng trại” nằm ở phía Tây của kinh thành Thăng Long xưa, đình Đại Yên đã được Bộ văn hóa Thông tin xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật ngày 27/12/1990.
Lễ hội đình Đại Yên
Lễ hội đình Đại Yên thường được tổ chức vào hai ngày 13 và 14 tháng 3 hàng năm và được dân làng và khách thập phương tham dự rất đông.
Lễ hội gồm các nghi thức đội lễ tế và đội dâng hương của làng cùng dân làng làm lễ cầu phúc cho làng xã. Dâng hương tế yết do đội tế của làng Đại Yên thực hiện, sau đó là đội tế của các làng được mời tế Thánh. Tiếp theo là những tiết mục văn nghệ của dân làng tham gia biểu diễn.
Ngày 14 là ngày chính hội, gồm các nghi thức đọc văn tế thánh của làng, sau đó là các dòng họ và các đoàn vào dâng hương lễ thánh. Tiếp theo là các đội tế nam và nữ của các làng lân cận vào tế và dâng lễ Thánh. Trong lễ hội còn có biểu diễn văn nghệ do dân làng tổ chức, ngoài ra, còn có các trò chơi dân gian như: thi đấu cờ tướng, biểu diễn cờ thẻ, cờ bảng, thi chọi gà …
