Phật giáo Nguyên thủy (tiếng Anh là Theravada Buddhism) chiếm ưu thế ở Sri Lanka, Campuchia, Lào, Thái Lan và Myanmar (Miến Điện), và cũng được thực hành ở các khu vực khác của Đông Nam Á, cũng như ở phương Tây. Cái tên “Nguyên Thủy” có nghĩa là “Lời dạy của những người lớn tuổi” trong tiếng Pali, ngôn ngữ Ấn Độ cổ đại mà kinh điển Phật giáo ban đầu được viết.
Giáo lý trung tâm của Phật giáo Nguyên thủy dựa trên Tứ diệu đế, Bát chánh đạo và khái niệm duyên khởi. Tứ Diệu Đế khẳng định rằng đau khổ là một phần cố hữu của cuộc sống, nguyên nhân của đau khổ là tham ái và chấp thủ, rằng có thể chấm dứt đau khổ và con đường dẫn đến chấm dứt đau khổ là Bát Chánh Đạo. Bát chánh đạo bao gồm chánh kiến, chánh tư duy, chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh niệm và chánh định.
Phật giáo Nguyên thủy nhấn mạnh trách nhiệm của cá nhân đối với sự giải thoát và phát triển tâm linh của chính họ. Mục tiêu cuối cùng của một Phật tử Nguyên thủy là đạt được giác ngộ và trở thành một vị A-la-hán, một bậc giác ngộ hoàn toàn, người đã hoàn toàn vượt qua vô minh, tham ái và đau khổ.
Phật giáo Nguyên thủy cũng nhấn mạnh vào việc nghiên cứu và thực hành thiền định, được coi là công cụ chính để phát triển trí tuệ, sự tập trung và chánh niệm. Đặc biệt, việc thực hành chánh niệm đã trở nên phổ biến trong những năm gần đây như một phương tiện để giảm căng thẳng và thúc đẩy hạnh phúc.
Một khía cạnh quan trọng khác của Phật giáo Nguyên thủy là vai trò của cộng đồng tu sĩ, hay Tăng đoàn. Theo truyền thống Nguyên Thủy, người ta tin rằng cuộc sống của một nhà sư hoặc nữ tu là cách lý tưởng để thực hành giáo lý của Đức Phật và đạt được giác ngộ. Các tu sĩ sống một cuộc sống đơn giản và có kỷ luật, tuân theo một giới luật nghiêm ngặt và cống hiến hết mình cho việc nghiên cứu và thực hành Giáo Pháp.
Ngoài thiền định và đời sống xuất gia, Phật giáo Nguyên thủy cũng rất chú trọng đến việc nghiên cứu và trì tụng kinh điển Phật giáo, đặc biệt là kinh điển Pali. Kinh điển Pali là một bộ sưu tập lớn các giáo lý Phật giáo ban đầu được truyền miệng từ thế hệ này sang thế hệ khác trước khi được viết ra nhiều thế kỷ sau khi Đức Phật nhập diệt.
Phật giáo Nguyên thủy cũng có một truyền thống phong phú về thực hành tại gia, và nhiều cư sĩ hỗ trợ cộng đồng tu sĩ thông qua việc cúng dường thực phẩm, quần áo và các nhu yếu phẩm khác. Ngoài ra, cư sĩ cũng có thể thực hành Pháp trong cuộc sống hàng ngày, kết hợp các nguyên tắc và thực hành Phật giáo vào công việc, cuộc sống gia đình và các mối quan hệ của họ.
Nhìn chung, Phật giáo Nguyên thủy nhấn mạnh tầm quan trọng của sự phát triển tâm linh cá nhân và trách nhiệm của cá nhân đối với sự giải thoát của chính họ. Bằng cách đi theo Bát Chánh Đạo và thực hành chánh niệm và thiền định, hành giả có thể dần dần phát triển trí tuệ và tuệ giác, và cuối cùng đạt đến trạng thái giác ngộ và giải thoát khỏi khổ đau.
