Lịch sử đền Đức Thánh Cả
Đền thờ Đức Thánh Cả thờ Tứ vị Thánh nương được xây dựng cách đây hàng thế kỷ ở làng Hanh Cù, Hanh Cát – quê mẹ Tơm xưa, nay là thôn Vạn Thắng, xã Đa Lộc, huyện Hậu Lộc (Thanh Hóa).
Theo các cụ cao niên kể lại, Đền Đức Thánh Cả được xây dựng vào khoảng giữa thời Nguyễn. Trước đây, ngôi đền bao gồm Tiền đường, Trung đường và Hậu cung thờ Đức Thánh Cả, Tứ vị Thánh Nương là những vị phúc thần tiêu biểu trong tín ngưỡng thờ mẫu có công bảo vệ cuộc sống cho người dân xứ biển.
Sách xưa kể lại nhân vật trung tâm của Tứ vị Thánh Nương là Dương Thái Hậu – vị mẫu nghi của nhà Nam Tống Trung Quốc. Năm 1276, kinh đô Lâm An của nhà Nam Tống rơi vào tay Mông Cổ, Vua tôi nhà Tống đứng lên chống giặc nhưng đều thất bại. Nghe tin vua bị bắt, tôn thất đều qua đời, Dương Thái Hậu buồn rầu nhảy xuống biển tự tử. Ngày hôm sau, biển nổi lên muôn vàn thi thể, nhà Nam Tống từ đây cũng bị diệt vong.
Thi thể bà Thái Hậu trôi dạt vào cửa Cờn (Quỳnh Lưu, Nghệ An), sắc mặt vẫn hồng hào như người sống. Dân chài thương xót đã lập am thờ.
Nghinh môn sừng sững hàng trăm năm tuổi vẫn còn gần như nguyên vẹn.
Sau này, khi vua Trần Anh Tông mang quân đi đánh Chiêm Thành đã chiêm bao thấy vị nữ thần đến giúp sức nên thắng trận. Khi trở về vua đã cho lập đền thờ để nhân dân thờ cúng.
Từ đó tục thờ Tứ vị Thánh Nương xuất phát từ đền Cờn Nghệ An lan ra khắp các tỉnh Bắc Trung Bộ. Dọc miền duyên hải có 81 nơi thờ tự và Đền Đức Thanh Cả ở Đa Lộc là một trong nơi tụ khí của 4 vị Thánh Nương.
Khi mới ra đời Đền Đức Thánh Cả là công trình bề thế, tuy nhiên, trải qua bao biến cố lịch sử, chỉ còn lại nghinh môn là nguyên vẹn. Điều đặc biệt, nghinh môn cổ kính sau hàng trăm năm vẫn sừng sững như minh chứng cho vẻ đẹp kiến trúc trường tồn của công trình tâm linh.
Nghinh môn hướng ra biển, được xây dựng theo lối kiến trúc 3 tầng mái vút cong, phía trên cùng là tháp chuông với nhiều nét hoa văn họa tiết độc đáo.
Ông Vũ Ngọc Vân (84 tuổi, xã Đa Lộc) cho biết sau chiến tranh, ngôi đền gần như bị xóa sổ, chỉ còn lại một cái cổng nghinh môn như ngày nay. Đây là một trong 3 địa điểm ven biển Hậu Lộc còn lưu giữ được nghinh môn tương đối nguyên vẹn. “Không ai biết nghinh môn có từ khi nào, các cụ cao tuổi nhất làng cũng cho biết sinh ra đã thấy nó sừng sững ở đó rồi. Theo lối kiến trúc và chữ trên nghinh môn thì nó đã tồn tại hàng trăm năm”, ông Vân cho biết.
Theo chính quyền xã Đa Lộc, trong giai đoạn đầu tiên của khởi nghĩa Cần Vương, ngôi đền là nơi ẩn náu an toàn của nghĩa quân Ba Đình. Sang thời kỳ tiền khởi nghĩa, đền là nơi cán bộ hoạt động cách mạng tạm trú trên đường về nhà mẹ Tơm đồng thời cũng là địa điểm diễn ra các hội nghị bí mật của tổ chức Đảng thời đó.
Nhìn kiến trúc đền, các nhà nghiên cứu cho rằng nghinh môn có từ hơn 200 năm trước.
Thời điểm sau cách mạng tháng 8/1945, cả nước sục sôi trong phong trào diệt giặc dốt, Đền Đức Thánh Cả cũng là nơi dân làng mở lớp bình dân học vụ, xóa mù chữ, giác ngộ cách mạng. Trong hai cuộc chiến tranh của dân tộc, mảnh đất Đa Lộc nhiều lần phải hứng chịu bom đạn của kẻ thù cày xới nhưng kỳ lạ thay nghinh môn của ngôi đền vẫn hiên ngang đứng vững, người dân Đa Lộc mỗi lần ra đền trú ẩn đều cảm thấy an lòng như được các đấng thần linh phù hộ, chở che.
Với giá trị lịch sử đó, nhằm giữ lại cho hậu thế mai sau, năm 2005 chính quyền xã Đa Lộc kêu gọi nhân dân trong vùng quyên góp để dựng lại một ngôi đền nhỏ 5 gian làm nơi thờ tự và mời cậu Vũ Ngọc Chính làm thủ nhang.
Thời điểm đó, diện tích của đền còn lại rất ít, hầu hết đất xung quanh đã được người dân địa phương làm nhà ở. Sau khi tiếp quản ngôi đền, cậu Chinh thành tâm, mong muốn gây dựng lại đền Đức Thánh Cả khang trang, thanh tịnh, là nơi yên bình giúp người dân trong vùng, du khách thập phương lui tới cầu may mắn, sức khỏe, mong quốc thái dân an.
Từ ngày tiếp quản ngôi đền, cậu Chinh đã đứng ra kêu gọi phát tâm, được sự quan tâm hỗ trợ của chính quyền địa phương, ngôi đền dần được khôi phục và trở nên bề thế, cứ mỗi năm lại thêm một công trình mới như: Điện thờ mẫu, Điện ngọc, Chùa Trường Khánh, Đức Thánh Trần lần lượt được xây dựng.
Suốt 16 năm qua, ngoài nghinh môn thì từ một bãi đất trống, nhờ sự tận tâm, tận tụy trùng tu tôn tạo của thủ nhang, ngôi đền khang trang, bề thế, sạch đẹp, phát huy được giá trị văn hóa vốn có. Không chỉ xứng tầm là nơi thờ tứ vị Thánh Nương mà còn là nơi sinh hoạt tín ngưỡng linh thiêng, điểm tựa tinh thần của nhân dân Đa Lộc và nhân dân quanh vùng.
Hiện nay, ngoài thờ Tứ vị Thánh Nương, đền còn thờ thần Độc Cước, bà Chúa Kho, ông Hoàng Mười, các danh nhân văn hóa, anh hùng dân tộc, những người có công trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Không chỉ xứng tầm là nơi thờ tứ vị Thánh Nương mà còn là nơi sinh hoạt tín ngưỡng linh thiêng, điểm tựa tinh thần của nhân dân Đa Lộc và nhân dân quanh vùng.
Năm 2010, đền đã được Chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.
Lễ hội đền Đức Thánh Cả
Lễ hội đền Đức Thánh Cả diễn ra trong 3 ngày, từ ngày 11 đến ngày 13 tháng 2 âm lịch. Người dân cùng du khách thập phương nô nức đổ về đền dâng hương, chiêm bái.
Lễ hội Đền Đức Thánh Cả không chỉ tô điểm thêm vẻ đẹp văn hóa, mà còn khẳng định giá trị tâm linh trường tồn của ngôi đền trong đời sống tinh thần của người dân dọc miền duyên hải xứ Thanh.
