Ngôi đền Đồng Cổ thờ thần Đồng Cổ chính gốc nằm bên chân núi Khả Lao, làng Đan Nê, nay thuộc xã Yên Thọ, huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa. Sách dã sử Việt điện u linh cho biết năm 1020 Thái tử Phật Mã (sau này là vua Lý Thái Tông (1028–1054) vâng mệnh Lý Thái Tổ dẫn quân đi đánh Chiêm Thành, dọc đường có dừng chân nghỉ cạnh đền này. Đến giờ Tý bỗng từ ngoài có tiếng vọng lại vang rền như sấm; một vị thần cao lớn, râu cứng, mặc áo giáp, tay cầm binh khí hiện ra trước mặt Phật Mã và nói: “Ngài đi đánh giặc, tôi giúp một tay”. Phật Mã đem quân vào đến Tân Bình (Quảng Bình) thì đánh tan giặc… Thắng trận trở về, Thái tử đến núi Đồng Cổ làm lễ tạ.
Đại Việt Sử ký Toàn thư chép rằng năm 1028, trước khi Lý Thái Tổ qua đời một ngày (mùng 3 tháng Ba âm lịch), Thái tử được thần Đồng Cổ báo mộng sẽ có ba vị vương nổi loạn… Phật Mã vội cùng tùy tùng cấp tốc về kinh đô. Quả như lời thần, Đông Chinh Vương, Vũ Đức Vương và Dực Thánh Vương nhân vua cha băng hà đã đưa quân vào trong Cấm thành. Do phòng bị trước và có các tướng Lê Phụng Hiểu và tướng Lê Nhân Nghĩa giúp nên Thái tử đã dẹp được vụ này.
Lịch sử đền Đồng Cổ Kẻ Bưởi
Ngay sau khi lên ngôi, Lý Thái Tông cho xây một ngôi đền thờ thần Đồng Cổ ở bên Hoàng thành Thăng Long và quyết định lấy ngày 25 tháng Ba Âm lịch hàng năm để tiến hành hội thề tại đó. Trước đền đắp một đàn cao, trên bày thần vị, các quan văn võ từ phía đông đi vào quỳ trước đàn, uống máu và thề: “Làm con bất hiếu, làm tôi bất trung, thần minh chu diệt”. Về sau vì hội thề trùng với ngày kỵ của vua nên chuyển sang mùng 4 tháng Tư Âm lịch. Văn võ trăm quan, người nào vắng mặt thì bị phạt 5 quan tiền. Hôm ấy, dân chúng kinh thành nô nức đổ về xem. Đến thời Trần vẫn còn giữ lễ như thế. Sang thời Lê mới đổi nơi thề ra bờ sông, sai quân đến tế ở đền Đồng Cổ.
Đền Đồng Cổ Kẻ Bưởi được công nhận là Di tích lịch sử quốc gia ngày 31/01/1992
Kiến trúc đền Đồng Cổ Kẻ Bưởi
Đền Đồng Cổ nằm trên khu đất cao trông ra khúc sông Tô Lịch ven đường Thụy Khuê. Từ thế kỷ 20, khúc sông này bị thu hẹp dần, trở thành một rãnh thoát nước ô nhiễm. Đền cũng đổ nát, tuy nhiên sau nhiều lần trùng tu gần đây, ngôi đền đã có đầy đủ các hạng mục: nghi môn, tả hữu vu, tiền tế, trung đường và hậu cung.
Dáng vẻ hiện nay mang phong cách nghệ thuật kiến trúc thời Nguyễn, cổng tam quan cũ xây lại kheo kiểu nghi môn, tiền tế xây 2 tầng 8 mái như một phương đình.
Trên trụ biểu ở cửa đền có đôi câu đối:
Bát diệp sơ đồng cổ sơn ngôn lịch đại bao phong lưu ngọc điệp
Thiên tải hậu chu bàn hải thệ nhất tâm trung hiếu phụng kim chương
Tạm dịch là:
Tám đời vua, Đồng Cổ núi vang, hậu thế phong thần lưu sắc ngọc
Ngàn năm trải, Đàn Thề biển tạc, một lòng trung hiếu tỏa ánh vàng.
Đền Đồng Cổ Kẻ Bưởi ở Tây Hồ, Hà Nội và sự tích hội thề tại đây trải qua gần nghìn năm đến nay vẫn mang một giá trị văn hóa đặc sắc, thể hiện đức tính trung thành và lòng yêu nước của người Việt Nam. Ngôi đền được vua Lý Thái Tông cho xây ngay cạnh Hoàng thành Thăng Long đã trở nên quan trọng hơn chính ngôi đền gốc tại Thanh Hóa.
Bên trong đền Đồng Cổ Kẻ Bưởi còn giữ được 12 đạo sắc phong từ năm 1740 đến 1883, mang các niên hiệu: Cảnh Hưng, Chiêu Thống, Quang Trung, Cảnh Thịnh, Thiệu Trị, Tự Đức.
Hội thề Trung Hiếu đền Đồng Cổ Kẻ Bưởi
Hiện nay, cứ đến mùng 4 tháng Tư âm lịch hằng năm, người dân thôn Nam (phường Bưởi, quận Tây Hồ, thành phố Hà Nội) lại mở hội để tiếp tục duy trì lệ hội thề truyền thống.
Không chỉ nhân dân và đại diện chính quyền sở tại mà đông đảo khách thập phương cũng về đây tham gia lễ hội trang trọng, linh đình.
