I. Hát Xẩm là gì?
Hát Xẩm là một loại hình nghệ thuật ca hát truyền thống của Việt Nam, do các nghệ nhân hát Xẩm biểu diễn trong các buổi diễn Xẩm. Đó là một thể loại thơ ca dân gian được truyền miệng qua nhiều thế hệ.
Hát Xẩm là loại hình văn hóa nghệ thuật dân gian đặc trưng nhất so với các loại hình nghệ thuật khác. Bản chất của Hát Xẩm là kể chuyện bằng lối hát tự nhiên, chân thực như kể chuyện.
Xẩm được biểu diễn bằng sự kết hợp độc đáo giữa hát xẩm với âm thanh của các nhạc cụ truyền thống như đàn nhị, đàn bầu, trống, bộ phách…. Các làn điệu xẩm thường được lưu truyền qua nhiều thế hệ, mang đậm giá trị văn hóa, lịch sử đối với dân tộc Việt Nam.
II. Nguồn gốc của nghệ thuật hát Xẩm
Nguồn gốc của nghệ thuật hát Xẩm được cho là xuất phát từ vùng đất cổ xưa phía Bắc Việt Nam, khu vực địa bàn các tỉnh phía Bắc như Hà Nội, Bắc Ninh, Bắc Giang, Lạng Sơn, Thái Nguyên, và các tỉnh lân cận.
Từ những năm đầu thế kỷ XX, nghệ thuật hát Xẩm đã trở thành một hoạt động văn hóa phổ biến trong đời sống của người dân miền Bắc. Những bài Xẩm thường được biểu diễn trong các dịp hội hè, lễ cưới, đám ma, hay những dịp quan trọng khác.
Nghệ thuật hát Xẩm được truyền lại qua nhiều thế hệ và trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa dân gian Việt Nam. Tuy nhiên, với sự phát triển của xã hội hiện đại, nghệ thuật Xẩm đang dần mất đi sức hấp dẫn và thu hút của mình. Do đó, việc bảo tồn và phát triển nghệ thuật Xẩm đang được quan tâm và triển khai nhằm giữ gìn và phát triển tài sản văn hóa dân gian của đất nước.
III. Đặc điểm của hát Xẩm
Hát Xẩm là một loại hình nghệ thuật truyền thống của dân gian Việt Nam, có những đặc điểm chung sau:
- Nội dung: Xẩm thường phản ánh cuộc sống, tình yêu, nỗi niềm và tâm trạng của con người Việt Nam.
- Âm nhạc: Âm nhạc Xẩm sử dụng những cây đàn nhỏ, có cấu trúc giống đàn đáy và thường được trang trí bằng các họa tiết đẹp mắt. Ngoài ra, các nghệ sĩ Xẩm còn sử dụng những loại nhạc cụ khác như trống, đàn bầu… để tạo ra những âm thanh đặc trưng của Xẩm.
- Phong cách biểu diễn: Nghệ sĩ Xẩm thường biểu diễn với tư thế ngồi, cầm đàn và thường hát với giọng nhẹ nhàng, mộc mạc và sâu lắng.
- Ngôn ngữ: Xẩm thường sử dụng ngôn ngữ đặc biệt, gồm các từ ngữ phong phú và đặc trưng của người miền Bắc Việt Nam.
- Trang phục: Nghệ sĩ Xẩm thường mặc áo dài truyền thống, kết hợp với các phụ kiện như khăn đóng, mũ nón và giày dép đặc trưng của miền Bắc.
- Địa điểm biểu diễn: Xẩm thường được biểu diễn tại các phố, chợ, hoặc trong các lễ hội, tín ngưỡng, những dịp trọng đại của người dân.
- Hình thức biểu diễn: Xẩm thường được biểu diễn dưới dạng đội hát, trong đó một nhóm các nghệ sĩ Xẩm sẽ hát và chơi nhạc cùng nhau. Các ca khúc Xẩm thường được trình bày theo từng đoạn, mỗi đoạn kéo dài khoảng 2-3 phút, và được liên kết với nhau để tạo thành một câu chuyện dài.
- Nghệ sĩ Xẩm: Nghệ sĩ Xẩm là những người có tài năng và khả năng diễn xuất tốt, thường học nghề từ những người đi trước và truyền lại cho thế hệ sau. Họ cần phải có kiến thức văn hóa đa dạng, sự tinh tế và cảm nhận sâu sắc về những tâm trạng của con người để có thể thể hiện tốt nội dung và tình cảm trong các ca khúc Xẩm.
IV. Nội dung, ca từ trong hát Xẩm
Nội dung của hát Xẩm thường phản ánh cuộc sống, tình yêu, nỗi niềm và tâm trạng của con người Việt Nam, thể hiện qua các ca từ đầy tình cảm và sâu sắc. Các ca từ trong hát Xẩm thường được sáng tác và thể hiện bằng ngôn ngữ đặc biệt của miền Bắc Việt Nam, có chất giọng đặc trưng và những từ ngữ mang đậm tinh thần dân tộc.
Một số chủ đề thường xuất hiện trong hát Xẩm bao gồm:
- Tình yêu: Tình yêu là một chủ đề rất phổ biến trong hát Xẩm, thể hiện qua những ca khúc về tình yêu lứa đôi, tình yêu thầm kín, tình yêu không được chấp nhận hay tình yêu xa xôi.
- Cuộc sống: Xẩm cũng phản ánh cuộc sống của người dân, thể hiện qua những ca khúc về cuộc sống quanh ta, cuộc sống của người nghèo khó, cuộc sống trong nông thôn hay cuộc sống ở thành phố.
- Tình huống xã hội: Xẩm còn phản ánh những tình huống xã hội, thể hiện qua những ca khúc về chính trị, tình hình đất nước, sự bất công hay những vấn đề xã hội khác.
- Tâm trạng: Xẩm cũng thể hiện tâm trạng của con người, thể hiện qua những ca khúc về những nỗi buồn, nỗi niềm đau hay những suy tư của con người.
Tất cả các chủ đề này đều được thể hiện qua các ca từ đầy cảm xúc, sâu sắc và có tính nhân văn cao. Các nghệ sĩ Xẩm cũng thường sử dụng các kỹ thuật biểu diễn khác nhau để tạo ra cảm giác sâu sắc và gây ấn tượng với khán giả.
V. Nhạc cụ sử dụng trong hát Xẩm
Ban đầu, khi biểu diễn nghệ thuật hát Xẩm, chỉ có một chiếc đàn nhị được sử dụng để độc tấu, và nghệ nhân sẽ vừa đánh đàn vừa hát. Tuy nhiên, với sự phát triển của thời gian và nhu cầu về số lượng nghệ sĩ biểu diễn cùng lúc, nhạc cụ được sử dụng trong Xẩm cũng đã được phong phú hơn. Các nhạc cụ bao gồm: đàn nhị, sênh, trống mảnh (trống Xẩm), bộ phách, đàn bầu, đàn giáo, thanh la, đàn đáy, và trống cơm. Những nhạc cụ này được kết hợp với nhau để tạo ra những giai điệu và âm thanh đặc trưng của nghệ thuật hát Xẩm.
VI. Giá trị văn hóa lịch sử của Hát Xẩm
Nghệ thuật Hát Xẩm đã phản ánh một phần hiện thực đời sống xã hội trong quá trình phát triển lịch sử của dân tộc Việt Nam.
Trước khi Cách mạng tháng Tám năm 1945, những người biểu diễn Hát Xẩm thường truyền tải những câu chuyện cổ tích, truyện nôm, thần thoại và câu tục ngữ, cùng với những chuyện bất công xã hội và tình trạng đói nghèo. Nội dung của nghệ thuật này thường phản ánh các sự kiện đương thời và thái độ của người dân đối với quân xâm lược và sự thương cảm với đồng bào tổ quốc.
Hát Xẩm không chỉ có giá trị lịch sử văn hóa mà còn thể hiện tính nhân văn sâu sắc. Với tinh thần đoàn kết và cảm thông trước hoàn cảnh khó khăn của những người cùng chung cảnh ngộ, các nghệ sĩ Hát Xẩm không chỉ chia sẻ niềm vui, nỗi buồn mà còn chia sẻ thành quả lao động của họ với những người khác để giúp đỡ những mảnh đời bất hạnh hơn. Các gánh Hát Xẩm được thành lập để tụ họp những người có hoàn cảnh tương tự, mang lời ca và tiếng hát đi khắp nơi để kiếm sống và cùng nhau vượt lên trên số phận, sống một cuộc sống lạc quan hơn.
VII. Ý nghĩa của Hát Xẩm
Những bài hát Xẩm chứa đựng nhiều triết lý nhân sinh, mang tính giáo dục, và nhân văn sâu sắc. Nghe và học hát Xẩm sẽ giúp người ta cảm nhận được ý nghĩa của từng câu lời, giai điệu, và hiểu thêm về cuộc sống, số phận, cũng như những kinh nghiệm sống của thế hệ trước. Hát Xẩm cũng giúp truyền thống yêu nước và mang lại niềm vui, sức sống và giá trị cộng đồng cho người nghe.
Trong quá khứ, Xẩm được xem là một hình thức giải trí và thông tin quan trọng trong đời sống xã hội. Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, Xẩm đã được sử dụng để tuyên truyền chính sách và đã góp phần quan trọng trong chiến thắng của quân và dân ta. Hiện nay, việc truyền thông thông tin được hỗ trợ bằng công nghệ hiện đại, nhưng vẫn không thể thay thế vai trò của nghệ sĩ và con người. Bằng cách hát và thưởng thức nghệ thuật dân gian như Xẩm, chúng ta có thể phong phú hóa đời sống tinh thần của cộng đồng.
Nghệ thuật hát Xẩm vẫn đóng một vai trò quan trọng trong kho tàng âm nhạc dân tộc và đời sống cộng đồng. Với ý thức giữ gìn văn hóa âm nhạc truyền thống, nghệ thuật hát Xẩm được xem như một “kho tàng tri thức” mà thế hệ trước đã sáng tạo, thực hành và truyền dạy cho các thế hệ sau.
VIII. Những nghệ nhân hát Xẩm tiêu biểu nhất
Tới giữa thế kỷ XX, hát Xẩm vẫn được thực hành bởi những nghệ nhân tài ba như Nguyễn Văn Nguyên (còn gọi là cụ Trùm Nguyên), Vũ Đức Sắc (Hà Nội), Thân Đức Chinh (Bắc Giang), Nguyễn Phong Sắc (Hải Dương), cụ Trùm Khoản (Sơn Tây), cụ Chánh Trương Mậu (Ninh Bình), cụ Đào Thị Mận (Hưng Yên), cụ Trần Thị Nhớn (Nam Định), Trần Thị Thìn và Nguyễn Văn Khôi (Hà Đông), cùng với nhiều nghệ nhân khác. Tuy nhiên, sau đó, nghệ nhân hát Xẩm chỉ còn rất ít, chỉ còn nghệ nhân Hà Thị Cầu (vợ của ông Chánh Trương Mậu – trùm Xẩm đất Ninh Bình xưa) vẫn tiếp tục truyền dạy và thực hiện nghề hát Xẩm.
1. Nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu
Hà Thị Cầu (1928-2013) tên thật Hà Thị Năm, bà là một trong những nghệ nhân Xẩm nổi tiếng, bà được mệnh danh là người đàn bà hát Xẩm cuối cùng của thế kỷ XX của Việt Nam.
Hà Thị Cầu sinh ra ở Ý Yên, Nam Định sau đó về quê nội sinh sống ở xã Yên Phong, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình. Khi còn nhỏ Hà Thị Cầu đã theo cha mẹ đi hát xẩm, sau đó bà học hát trong gánh hát của ông trùm xẩm Chánh Trương Mậu, người sau này là chồng bà.
Hà Thị Cầu cũng được biết đến với giọng hát đầy cảm xúc và nội lực, sức truyền cảm hùng hồn, khiến khán giả vô cùng xúc động. Bà đã biểu diễn Xẩm trên khắp các sân khấu ở Hà Nội và các tỉnh thành lân cận.
Với tài năng của mình, Nghệ sĩ ưu tú (NSƯT) Hà Thị Cầu đã có những đóng góp đáng kể cho sự phát triển và bảo tồn nghệ thuật Xẩm. Bà đã truyền lại kiến thức và kinh nghiệm của mình cho nhiều học trò, giúp họ trở thành những nghệ nhân Xẩm tài năng.
Trong suốt sự nghiệp của mình, nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu đã được ghi nhận với nhiều giải thưởng và danh hiệu, trong đó có danh hiệu Nghệ sĩ ưu tú lĩnh vực Hát Xẩm năm 2003, Nghệ nhân dân gian năm 2004, Giải thưởng Đào Tấn năm 2008. Bà cũng đóng vai trò tích cực trong việc quảng bá âm nhạc và văn hóa Việt Nam, cả trong nước và quốc tế. Di sản của nghệ nhân Hát Xẩm Hà Thị Cầu tiếp tục truyền cảm hứng và ảnh hưởng đến các thế hệ nghệ sĩ trẻ ở Việt Nam.
2. Nghệ sĩ nhân dân Thanh Ngoan
Tài năng của NSND Thanh Ngoan trong lĩnh vực hát Xẩm đã được biết đến rộng rãi tại nhiều quốc gia trên thế giới với những tác phẩm nổi tiếng như “Sướng khổ vì chồng” và câu xẩm “Thập ân”. Những câu hát xẩm này chứa đựng những cảm xúc chân thành và chân thật, không chỉ được người xem trong nước đánh giá cao mà còn được yêu thích bởi khán giả ở các châu lục như châu Âu và châu Mỹ.
3. Nghệ sĩ nhân dân Mai Thuỷ
NSND Mai Thuỷ không chỉ là một trong những nghệ sĩ chèo xuất sắc của nhà hát chèo Ninh Bình mà cô còn là người đóng góp cho sự phát triển của nghệ thuật hát Xẩm trong thời kỳ mới, khi những nghệ nhân truyền thống dần bị thay thế.
Ngoài các danh hài đã được đề cập ở trên, còn có một số nghệ nhân hát Xẩm cao tuổi vẫn tiếp tục hoạt động như Vũ Đức Sắc (Hà Nội), Thân Đức Chinh (Bắc Giang), Nguyễn Văn Khôi (Hà Nội), Minh Sen, Tô Quốc Phương (Thanh Hoá).
IX. Những bài hát Xẩm hay nhất
Nghệ thuật Hát Xẩm có rất nhiều bài hát hay và đa dạng về nội dung. Dưới đây là một số bài hát Xẩm nổi tiếng và được yêu thích: Dạo chơi Long Thành, Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa, Xẩm Thập ân, Xẩm Giọt nước cánh bèo, Xẩm ngược đời, Xẩm Huế Tình, Luận về kẻ dở người hay.
1. NSƯT Hà Thị Cầu với Những bài Xẩm hay nhất
2. NSƯT Thanh Ngoan – Những bài hát xẩm hay nhất
X. Nghệ thuật Hát Xẩm ngày nay
Nghệ thuật Hát Xẩm là một hình thức âm nhạc dân tộc truyền thống của Việt Nam. Trong quá khứ, Hát Xẩm từng được ưa chuộng ở các làng quê, thị trấn và thị xã trên khắp Việt Nam, nhưng hiện nay nó đã trở thành một hình thức nghệ thuật ít được biết đến và được giới trẻ hiếm khi thực hiện.
Tuy nhiên, vẫn có một số nghệ sĩ và nhóm nghệ sĩ trẻ đang nỗ lực để duy trì và phát triển nghệ thuật Hát Xẩm. Họ đã cập nhật lại lời bài hát và điệu nhạc để phù hợp với thị hiếu của thế hệ trẻ hơn. Ngoài ra, những chương trình biểu diễn và hoạt động giáo dục nhằm giới thiệu và giáo dục về nghệ thuật Hát Xẩm đang được tổ chức tại nhiều tỉnh thành ở Việt Nam.
Tuy nhiên, những nỗ lực này chưa đủ để đưa nghệ thuật Hát Xẩm trở lại thời kỳ hoàng kim của mình. Để tăng cường sự phát triển của Hát Xẩm, cần có sự đầu tư và hỗ trợ từ phía chính quyền, các tổ chức và cộng đồng, đồng thời cần tạo điều kiện thuận lợi để các nghệ sĩ trẻ có thể truyền lại nghệ thuật này cho thế hệ sau.
