Huyện Thanh Sơn không chỉ thu hút những người ưa khám phá bởi cảnh sắc thiên nhiên hùng vĩ, núi non trùng điệp, những đồi chè mướt mắt mà còn bởi cả những lớp trầm tích văn hóa cổ đặc sắc của người Mường. Một trong những biểu tượng làm nên bản sắc văn hóa riêng của vùng đất nơi đây, chính là những chiếc cọn nước ngày đêm reo vui, xôn xao những con suối cõng nước tưới tiêu cho đồng ruộng, đem lại mùa vàng ấm no cho bản làng.
Theo người dân bản địa, làm cọn nước đòi hỏi sự công phu, cẩn thận, tỉ mỉ và khả năng tư duy khá chính xác. Cọn nước được làm hoàn toàn thủ công, tận dụng những vật liệu có sẵn từ tự nhiên, đã trở thành nét đặc trưng riêng có của miền sơn cước.
Để chiếc cọn bền, đẹp, người làm cọn sẽ cẩn trọng lựa chọn từng cây gỗ; tỉ mỉ với từng nút thắt, mối nối… Người dân bản địa coi trục quay là “trái tim” của cọn nước nên khi sử dụng nguyên liệu làm trục cần chọn cây gỗ thẳng, vừa nhẹ, vừa mềm, không bị mài mòn và có khả năng chịu nước cao, giúp cọn hoạt động trơn tru mà không cần sử dụng thêm vòng bi hay bạc sắt phụ trợ như các loại trục quay khác. Tiếp đó là đến công đoạn làm nan cọn, phải chọn loại nứa có thân thẳng, nhọn, già, đủ tuổi.
Tùy thuộc vào kích thước cọn nước để xác định độ dài tương ứng và số lượng của các nan cọn. Nan cọn được nối với trục quay thành khung vững chắc bằng cách đục lỗ khéo léo trên thân trục tương ứng với số nan sao cho vừa khít, sau đó cố định bằng những sợi dây mây, dây rừng dẻo dai.
Xung quanh vành khung cọn, người ta đặt các cánh quạt đan từ phên nứa để cản nước, tạo lực đẩy guồng quay; đồng thời, gắn các gầu múc nước bằng ống bương. Lực đẩy của nước khiến guồng quay liên tục để gầu múc nước, đến tầm cao nhất định thì các gầu bắt đầu dốc nước vào các ống dẫn bằng bương. Theo hệ thống máng dẫn xuống dốc, nước chảy về ruộng. Tùy theo địa hình, địa thế mà lựa chọn cọn nước có kích thước phù hợp, đảm bảo nước tưới cho cây trồng, giảm bớt sức lao động.
Theo thống kê, hiện nay Thanh Sơn có khoảng 50 cọn nước, tập trung chủ yếu ở bản Hắm, bản Chuôi, bản Ngán, Bãi Lau (xã Khả Cửu). Đối với bản Hắm, bản Chuôi – Địa điểm được lựa chọn làm du lịch cộng đồng đã được UBND huyện Thanh Sơn hỗ trợ một phần kinh phí, cùng với sự đồng lòng, góp công, góp sức của người dân địa phương, từ năm 2018, riêng ở bản Hắm đã có trên 20 chiếc chạy dọc con suối, tạo nên vẻ đẹp thơ mộng, hữu tình của miền non nước. Tính đến nay, nơi đây đã thu hút được trên 500 đoàn khách đến thăm quan, tìm hiểu.
Thông thường, mỗi chiếc cọn nước sẽ có tuổi đời 2 – 3 năm. Tuy nhiên, sau mỗi mùa mưa bão, nhiều chiếc cọn bị cuốn trôi hoặc hỏng hóc. Người dân làng trên, xóm dưới lại cùng nhau sửa chữa, dựng cọn dẫn nước để kịp cho vụ mùa. Bởi vậy, cọn nước không chỉ đơn thuần là công cụ trong lao động sản xuất, là công trình nghệ thuật mang dấu ấn riêng của bàn tay khối óc con người mà còn chứa đựng nét đẹp văn hóa truyền thống, là nút thắt tình cảm đoàn kết bản làng thêm thắm đượm, nghĩa tình.
Những chiếc cọn nước của người Mường Thanh Sơn vẫn ngày đêm reo vui tưới mát cho đồng ruộng. Với họ, những chiếc cọn nước không chỉ là vật dụng lấy nước đơn thuần, mà còn là một biểu tượng văn hóa đặc sắc được truyền lại từ đời ông cha cần được giữ gìn.
