Chúa Bà đã hiển linh tiếp độ cho nhân dân bản địa vượt qua nhiều tai họa, tiếp độ cho cư dân địa phương bình an qua các cơn loạn lạc, gia hộ cho dân làng được an khang thịnh vượng.
Lịch sử đền thờ chúa bà Bắc Hà
Đền chúa ngự cạnh ngôi chùa mang tên Non Xuân được xây dựng từ đời Lê Ý Tông thờ thần Độc Cước.
Theo thần phả: Chúa Bà giáng trần vào năm Giáp Thìn (1064) vào giờ Thìn, ngày Bính Thìn giáng vào gia tộc họ Quách, một gia tộc giàu có và nhân đức nhất phủ Bắc Hà (Khi đó vùng đất này mang tên là phủ Bắc Hà). Khi đương độ xuân sắc Chúa bà là người con gái thảo hiền, với vẻ đẹp sắc nước nghiêng trời và vốn học thức uyên thâm. Năm 1076 giặc Tống xâm lược nước ta. Trước sự cướp nước hại dân của quân giặc Chúa bà đã hiến nhiều kế sách cho các tướng quân đánh giăc Tống, cùng hướng dẫn nhân dân chuẩn bị lương thực cung cấp sức người sức của cho triều đình nhằm quét sạch giặc Tống giữ yên cho nước nhà. Đặc biệt theo truyền thuyết Chúa Bà đã giúp thái tử Linh Lang thắng trận trong trận giao chiến với Triệu Tiết, Quách Quỳ. Chiến thắng này làm cơ sở để cho Lý Thường Kiệt lập phòng tuyến Như Nguyệt đánh đuổi quân Tống ra khỏi nước Nam.
Chúa bà hiển thánh vào giờ Ngọ, tháng Giáp Ngọ, năm Mậu Ngọ. Khi chúa bà đã hiển thánh Người vẫn tiếp tục gia hộ cho muôn dân được phong hòa vũ thuận, mùa màng bội thu. Phủ Bắc Hà trở nên sầm uất và thịnh vượng.
Ghi nhớ công ơn của Người, qua nhiều triều đại khác nhau nhưng triều đại nào các vua cũng có sắc phong tặng để nhân dân phụng thờ. Đời vua Lê chúa bà được sắc phong là Thiên Thiên Uy Linh Công Chúa tối linh thần.
Khi bà hóa Thánh muôn dân bản hạ tiếc thương và ghi nhớ công ơn của Chúa Bà đã lập đền đêm ngày khói hương để phụng thờ chúa. Đền thờ chúa bà Bắc Hà được xây dựng trên ngọn núi cao nhất trong vùng. Được xây dựng theo thế lưng tựa sơn mặt hướng hà. Đứng từ phía xa nhìn về đền thờ chúa có hai cây Dạ hương cổ thụ quanh năm xanh tốt bóng tỏa cả một vùng.
Trải qua thời gian các cuộc chiến tranh, loạn lạc ngôi đền bị xuống cấp rồi bị phá hủy hoàn toàn. Khoảng đầu những năm 2000 nhân dân địa phương xây dựng một gian nhỏ để thờ phụng chúa bà.
Vào năm Tân Mão chúa bà hiển linh ngài ban lệnh ra sắc cho thanh đồng họ Nguyễn tôn cấp, xây dựng lại ngôi đền. Vào tháng Giáp Ngọ, ngày Bính Thìn thanh đồng Nguyễn Văn Lợi đứng lên kêu gọi thập phương cùng nhân dân bản quán xây dựng đền Chúa. Ngôi đền được xây dựng theo kiến trúc cổ, các cột, xà được trạm trổ đục khắc bởi bàn tay của những nghệ nhân có tiếng trong vùng.
Đền Chúa bà Bắc Hà được xây dựng khang trang với chính điện thời Hội đồng tứ phủ, bên tả thờ Chúa bà sơn trang, bên hữu thờ Đức thánh Trần. Ngôi đền được xây dựng lại đúng vị trí ngôi đền cổ xa xưa. Cùng với ngôi chùa Non Xuân, đình làng và đền Chúa Bà tạo thành một quần thể di tích Đình Đền Chùa thôn Khánh. Quần thể di tích này đã được cấp bằng di tích văn hóa lịch sử cấp tỉnh.
Đền Chúa Bắc Hà được khánh thành vào ngày Canh Dần, tháng Mậu Tuất, năm Tân Mão. Để ghi nhớ công ơn của Chúa Bà các thanh đồng đạo quan khi hầu tại đền Chúa đều phải hầu Chúa Bà. Ngài ngự đồng mặc áo xanh, chít khăm chàm. Chúa về khai quang rồi múa mồi.
Trước đền Chúa bà Bắc Hà còn tạc ghi hai câu đối:
Khánh hưng địa linh Thiên Mẫu ngự
Lương Phong nhân kiệt Phật giáng lâm
Bản văn chúa bà bản đền – phủ chúa Bắc Hà
Bản văn chúa Bắc Hà – Bản 1
Khánh Hưng Địa Linh Thiên Mẫu ngự
Lương Phong nhân kiệt phật giáng lâm
………………………………………..
Có ai lên tới Bắc Giang nhớ lại
Ngôi đền thờ Thôn Khánh nơi nao
Ngã ba Đình Trám đi vào
Mười hai cây số tới đền thờ chúa tiên
Ngôi Đền thờ Thôn Khánh là tên
Lương Phong là huyện xã Hiệp Hòa thơm danh
Bản đền đây muôn đời chúa ngự
Tiếng Uy Linh công chúa chính ngôi
Năm Giáp Thìn chúa bà đản sinh
Giáng vào họ Quách thương gia trên phủ Bắc Hà
Vốn sinh ra hiền hòa mà nhan sắc
Trí thông minh học thức uyên thâm
Lược thao văn võ toàn tài
Đời Lê Thái Tổ chiến công vẫn còn truyền
Phủ Bắc Hà nhớ người nữ kiệt
Dòng Như Nguyệt dấu tích còn ghi
Danh thơm Nam Bắc Trung kỳ
Cứu dân độ quốc điều thì mười phương
Có phen biến tướng hiện hình
Giờ Ngọ năm Ngọ tháng Giáp Ngọ hiển thân
Có khi ngự về hầu Vương Mẫu
Cánh sớ hầu biểu tấu quỳ tâu
Có phen giá ngự điện lầu
Bách gia trăm họ kêu cầu cửa thiêng
Tiếng anh linh công chúa
Phật sắc phong Thượng Đẳng Tối Linh
Thông minh chính trực cương thường
Cứu người thoát khỏi trầm luân đọa đầy
Dân đâu đó nhớ người mà tiên chúa
Lập đền thờ trên đất Lương Phong
Cầu cho thiên hạ thái hòa
Muôn dân trăm họ nhà nhà bình an…
Trước cửa đền có đường quốc lộ
Sớm cùng chiều xe chạy ngược xuôi
một đường ra tới Đế Kinh
đường lên phố Thắng đường về Thái Nguyên
Bản văn chúa Bắc Hà – Bản 2
Ai lên Phủ Chúa Bắc Hà
Mới hay phong cảnh thật là tối linh
Khánh Hưng Địa Linh Thiên Mẫu ngự
Lương Phong nhân kiệt phật giáng lâm
………………………………………..
Ai lên tới sơn lâm tỉnh Bắc
Hỏi thăm phủ chúa Bắc Hà nơi nao
Ngã ba Đình Trám đi vào
Mười hai cây số tới đền thờ chúa tiên
Chốn thanh tân long lâu điện các
Ví nào bằng cảnh hạc lâm sơn
Cây Dã Hương xanh tốt bốn mùa
Đền thờ chúa ngự bên chùa Non Xuân
Bản đền đây muôn đời chúa ngự
Tiếng Uy Linh công chúa chính ngôi
Năm Giáp Thìn chúa bà đản sinh
Giáng vào họ Quách thương gia phủ Bắc Hà
Vốn sinh ra hiền hòa nhan sắc
Trí thông minh học thức uyên thâm
Lược thao văn võ toàn tài
Đời Lê Thái Tổ chiến công còn truyền
Phủ Bắc Hà nhớ người nữ kiệt
Dòng Như Nguyệt dấu tích còn ghi
Danh thơm Nam Bắc Trung kỳ
Cứu dân độ quốc điều thì mười phương
Có phen biến tướng hiện hình
Giờ Ngọ năm Ngọ tháng Giáp Ngọ hiển thân
Có khi ngự về hầu Vương Mẫu
Cánh sớ hầu biểu tấu quỳ tâu
Có phen giá ngự điện lầu
Bách gia trăm họ kêu cầu cửa thiêng
Tiếng nức danh Uy Linh công chúa
Phật sắc phong Thượng Đẳng Tối Linh
Thông minh chính trực cương thường
Cứu người thoát khỏi trầm luân đọa đầy
Các cửa rừng ba mươi sáu động
Nghe danh chúa thú phục cầm kinh
Khi vui chơi chốn hữu tình
Khi buồn chúa lại tung hoành càn khôn
Khi Lạng Sơn Đồng Đăng Ao Cá
Trở ra về chốn tổ Bắc giang
Có phen chơi chốn Hà Thành
Khi về Thiên Bản Thành Nam Phủ Giầy
Chí tiêu dao bầu trời cảnh phật
Phép thần thông nhiệm nhặt càng ghê
Lương Phong là chốn đi về
Bồng Lai thú cảnh điểm tô nhiệm màu
Dã Hương tỏa ngát hoa ngâu
Xa trông thác đổ sông sâu uốn mình
Long vân ngũ sắc lưu linh
Khâm thừa sắc lệnh đế đình gia ban
Thỉnh chúa trắc giáng lai loan
Lời ca khúc nhạc văn đàn chứng minh
Cầu cho phú quý thiên niên
Thế nhi huynh đệ khang trường thiên thu.
Tống tai ách nghinh lai bách phúc
Đảo tất thông nguyện phúc tam đa.
Lòng tin vọng bái chúa bà
Minh cường quốc phú dân hòa bình yên.
Chữ rằng thánh giáng nghe văn
Tấn Mẫu lưu lạc thiên thanh thọ trường…
