Truyền thuyết Cậu Bé Đồi Ngang
Các tài liệu đều cho rằng Cậu bé Đồi Ngang chính là con trai của Thánh Mẫu Liễu Hạnh trong lần giáng sinh lần thứ ba.
Sự tích Cậu Bé Đồi Ngang như sau:
Thánh Mẫu Bà Chúa Liễu Hạnh tái thế lần 3, hiển thánh tại vùng đất Nho Quan, Ninh Bình vào khoảng thế kỉ XVI, hiện thân thành cô thôn nữ xinh đẹp, dọn quán bán hàng nước ven đường trước cổng đền bây giờ. Chúa thường hay quan sát và thử lòng người phàm, dùng phép thuật để trừ tà diệt gian, diệt quân dâm tặc, bảo vệ cuộc sống yên lành cho dân.
Phủ Đồi Ngang ở Ninh Bình
Lúc bấy giờ, có một người con trai họ Mai ở Thanh Hóa cũng cùng cành đạo đày, bị giáng trần. Cơ duyên đã đưa họ gặp gỡ, tâm đầu ý hợp, trong cuộc trò truyện họ nghĩ về cuộc sống gia đình hạnh phúc với những đứa con. Bỗng nhiên có tiếng khóc của một đứa bé. Và đó chính là Cậu Bé Đồi Ngang – đứa con ước nguyện của Mẫu Liễu Hạnh và người con trai họ Mai.
Theo thời gian cậu bé lớn lên và trưởng thành trở thành một đấng nam nhi khí phách hiên ngang, giúp dân, giúp nước. Tương truyền rằng cậu là sống phóng khoáng , cậu sẵn sàng cho một người nào đó tất cả nếu thuận lòng, nếu người đó có tâm sáng. Nhưng cũng không kém phần dứt khoát của một chàng trai, nếu không bằng lòng với ai, cậu sẽ lấy hết những gì mà người đó có. Vì vậy Đền Đồi Ngang ngoài thờ Mẫu Liễu Hạnh, còn là nơi linh thiêng thờ cậu bé Đồi Ngang.
Sân Đền Đồi Ngang
Phủ Đèo Ngang – Đền Đồi Ngang
Đền Đồi Ngang hay Phủ Đồi Ngang là một di tích văn hóa tâm linh thuộc hệ thống thờ Mẫu ở nước ta. Đền ngụ tại xã Phú Long, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình. Từ quốc lộ 1 A tại thị xã Tam Điệp theo quốc lộ 12B về ngã 3 Rịa và rẽ vào quốc lộ 45 chừng 1km là đến Đền Đồi Ngang.
Đền Đồi Ngang nằm bên đồi thông, thờ Mẫu Liễu Hạnh và cậu bé Đồi Ngang. Do phủ nằm ở trên đồi có một con đường chạy ngang qua nên được gọi là Đền Đồi Ngang
Cửa vào Đền Cậu Bé Đồi Ngang
Đền Đồi Ngang được xây dựng thời Lê, tới năm 1989 được xây dựng lại như ngày nay. Đền ngụ tại xã Phú Long, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình.
Tam Quan phủ Đồi Ngang
Hàng năm, tín chủ khắp nơi trên cả nước về đây cầu đảo rất đông, với mong muốn có một cuộc sống an lành, công việc làm ăn thuận lợi.
Lễ hội Phủ Đồi Ngang
Hàng năm vào tháng 3 âm lịch, người dân nơi đây tổ chức lễ hội đền để tưởng nhớ Cậu Bé Đồi Ngang và công chúa Liễu Hạnh, người đã thân vào dân gian giúp quân Tây Sơn đánh giặc. Lễ hội gồm tế lễ và hầu đồng.
Cung thờ Cậu Bé Đồi Ngang – tại Phủ Đồi Ngang
Ngày tiệc Cậu Bé Đồi Ngang
Có tài liệu cho rằng Cậu Bé Đồi Ngang nằm trong Tứ Phủ Thánh Cậu. Tuy nhiên, việc Cậu hầu như không thấy phối thờ ở các đền phủ khác ngoài Phủ Đồi Ngang, Phủ Tây Mỗ. Nên có lẽ Cậu chỉ là Cậu Bé bản đền. Nhưng dù gì chăng nữa, Cậu Bé Đồi Ngang vẫn là một Cậu Bé nổi tiếng linh thiêng nhất trong các Cậu bé trong đạo thờ Tứ Phủ.
Ngày tiệc Cậu Bé Đồi Ngang diễn ra vào ngày 7 tháng 3 âm lịch hàng năm.
Hát văn hầu đồng giá Cậu Bé Đồi Ngang
Bản văn Cậu Bé Đồi Ngang
Trên trời nổi trận mưa sa
Hồng vân ngũ sắc hoá ra cậu Hoàng
Nguyên xưa cậu ngự Đồi Ngang
Có giấy Mẫu truyền cậu kíp ran gay
Tháng ba trảy hội phủ giày
Công Đồng, Phủ Bóng ra ngay Phủ Bà
Về đồng chit chiếc khăn hoa
Kì thi khoá hội cậu ra kinh kỳ
Vua yêu, Mẫu lại yêu vì
Nâng niu như ngọc lưu ly vàng mười
Ngọc lưu ly càng nhìn càng thắm
Bông hoa đào càng ngắm càng xinh
Cậu Hoàng ba bảy tuổi xanh
Anh tài nhất mực thông minh tuyệt vời
Trái đào tóc chấm ngang vai
Tay cầm quyển sổ bút ngọc cài tai đi chấm đồng
Tai nghe nhạc ngựa long nhong
Nhạc ngựa cậu Quận đèn chong cậu về
Con ngựa hồng khoan khoan chân bước
Giương cung thần bắn suốt mình chim
Một đàn chim nhạn bay lên
Tránh sao cho khỏi mũi tên cậu Hoàng
Cái cung bạc, mũi tên vàng
Giương cung cậu bắn rõ ràng mười mươi
Cậu ăn chơi nghiêng nước đổ trời
Có khi thanh lịch tốt tươi anh hào
Đền đây khuya sớm ra vào
Đôi tay nâng bức màn đào quỳ tâu
Ngày ngày đôi buổi theo hầu
Vua cha cũng quý Chúa Chầu cũng thương
Tấu cho phật thánh mười phương
Thanh đồng đệ tử tựa nương trăm tuổi già
Tục truyền tháng tám hội Cha
Tháng ba hội Mẫu gần xa nức lòng
Cậu Đồi giục ngựa qua sông
Hèo hoa cậu vác thương đồng phải theo
Thương đồng tứ núi cũng leo
Thất sông cũng lội cửu đèo cũng qua
Chân tâm niệm chữ Di Đà
Vào chùa Non Nước hái hoa đem về
Băng rừng vạn dặm suối khe
Khi chơi Yên Tử lúc về Quỳnh Lâm
Thương người thành kính nhất tâm
Cứu cho thoát ách trầm luân mọi loài
Cậu nay đích thực người trời
Tỏ lòng trung hiếu thương người trần ai
Gia ân tiếp lộc ban tài
Tạ xong ba lễ cậu ngồi nghe văn
Anh hùng có một không hai
Côn quyền kiếm kích đủ tài kinh luân
Đường đường rạng vẻ đai cân
Cung đeo kiếm giắt tiến quân lên ngàn
Ba quân nghe lệnh truyền ban
Bốn phương tám hướng quanh ngàn bủa vây
Cung vàng cầm chắc trong tay
Tên thần lắp sẵn tên bay nhẹ nhàng
Chim ưng đà điểu đại bàng
Cùng loài hổ bảo sói lang hại người
