Có thể nói, ở đâu có rừng núi thì ở đó có đền thờ Mẫu Thượng Ngàn (Mẫu Nhạc phủ) nhưng đền thờ chính và được quan tâm nhiều hơn cả vẫn là vùng đất Bắc Giang – nơi có đền Suối Mỡ thờ Thánh Mẫu Thượng Ngàn.
Đền Suối Mỡ
Đền Suối Mỡ (còn gọi Vực Mỡ) là tên gọi chung cho quần thể di tích đền Hạ, đền Trung và đền Thượng thuộc xã Nghĩa Phương, huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang. Tài liệu xưa ghi chép lại, đền Suối Mỡ là nơi thờ Thánh Mẫu Thượng Ngàn, từng được sắc phong của các triều vua là “Thần thông quảng đại càn, thập nhị tôn nàng Vực Mỡ”.
Lễ hội đền suối Mỡ
Mẫu Thượng Ngàn được thờ ở đền Suối Mỡ là Mỵ Nương Quế Hoa, con gái Vua Hùng Định Vương và hoàng hậu An Nương. Hoàng hậu sinh ra nàng bên gốc quế rồi mất.
Lớn lên, Quế Hoa luôn nhớ thương mẹ nên đã đi vào rừng sâu để tìm dấu vết người mẹ hiền. Nàng được tiên ông ban cho phép thuật nên đã cùng 12 thị nữ ra sức tu tiên luyện đạo, cứu giúp dân lành. Khi nhân dân các bản làng đã có cuộc sống no ấm, Mỵ Nương Quế Hoa cùng 12 thị nữ bay về trời trên đám mây ngũ sắc.
Sách Bắc Giang địa chí xuất bản năm 1937, học giả Nhật Nham Trịnh Như Tấu viết: “… Đền Vực Mỡ thờ đức Thượng ngàn Thánh Mẫu Quế quốc công chúa. Đời Hùng Định vương, đệ tam cung là An Nương có thai ba năm. Đúng ngày 11 tháng 3 sinh ra một gái đặt tên là Quế Mỵ Nương, hình dung rất yêu kiều diễm lệ…
Công chúa thờ cha mẹ hết lòng hiếu kính. Kịp khi Mẫu hậu băng hà, việc cư tang đã trọn, bèn tâu xin Vương phụ đi chu du các vùng non nước… Ngày kia ngài tới đất Nghĩa Phương, đương mải nhìn phong cảnh chợt có một ông lão trượng râu tóc bạc phơ, hiện đến trước nói rằng: Lão sinh từ đời vua Hoàng đế, có học Phật đạo.
Công chúa cũng có tĩnh tâm, muốn theo gương lão học cách trường sinh, bất tử chăng? Công chúa thưa rằng: Vâng. Lão trượng khuyên công chúa phải tới chốn Vực Mỡ rũ hết lòng trần, lão sẽ truyền đạo cho. Nói xong biến mất. Công chúa bèn thiết cung ở Vực Mỡ (đền Thượng bây giờ) vời các phụ lão trong làng đến cho vàng, bạc để tậu ruộng, mua đất.
Xong rồi, chúa trở về nơi hành cung làm từ miếu và cấp vàng, bạc cho các xã sở tại phụng sự. Ngày 25 tháng 3, công chúa ngự thuyền rồng ra chơi cửa bể, thấy núi Thiên Thai phong cảnh hữu tình, liền ngự lên núi thưởng ngoạn, rồi hoá. Đời sau đều tôn là Thượng ngàn Thánh Mẫu”.
Miêu tả đền Suối Mỡ
Ghi nhớ công ơn, nhân dân xây dựng đền Suối Mỡ tôn thờ công chúa Mỵ Nương Quế Hoa. Đền Hạ làm kề bên trục đường chính, cạnh dòng Suối Mỡ, quanh năm nước chảy rì rào. Đền Trung phía sau dựa lưng vào núi, suối nước chảy quanh, non xanh, nước biếc. Thưởng ngoạn nơi đây, cụ Nhật Nham Trịnh Như Tấu đã viết: “Trên núi, cỏ cây chen lá, đá chen hoa, cảnh trí đã u nhã, lại hoà thêm một thứ âm nhạc thiên nhiên: Nước chảy, thông reo.
Thác suối Mỡ, Bắc Giang
Thực là một nơi tiểu sơn lâm mà có đại kỳ quan, ngòi bút khó tả hết cái đẹp của tay thợ tạo”. Đền Thượng dựa lưng trên sườn núi Huyền Đinh, trước mặt có vực sâu, thác cao, dòng nước suối Mỡ đổ từ trên cao xuống dội vào những khối đá to tung bọt trắng xoá như nghìn phiến bạc.
Ngoài ngôi đền cổ thờ Thánh Mẫu Thượng Ngàn, vùng đất Bắc Giang còn lưu giữ những đạo sắc phong cổ ban tặng cho các vị Thánh Mẫu. Đó là minh chứng cho mạch nguồn khởi đầu của tục thờ Mẫu ở Bắc Giang. Đình, chùa Quỳnh Sơn, xã Quỳnh Sơn (Yên Dũng) lưu giữ đạo sắc phong ban tặng cho Thánh Mẫu ngày 16 tháng 5 niên hiệu Cảnh Hưng thứ 44-1783.
Nội dung ghi: Sắc cho Đế Thích Tiên Đình chứa muôn vàn điều tốt, giữ quyền cai quản lục quan. Thánh Mẫu Thượng Ngàn, vị thần rừng nguyên thủy không chỉ bước lên đền thờ đạo Mẫu với cương vị đệ nhị Thánh Mẫu mà còn đi vào Phật giáo, trở thành vị Thiền sư, đắc đạo chân như. Ở đây cho thấy rõ sự dung hợp giữa đạo Mẫu với đạo Phật.
Điều này biểu hiện rõ trong sự tích Thánh Mẫu Thượng Ngàn ở đền Suối Mỡ khi được Tiên ông học đạo Phật truyền đạo cho. Mặt khác có thể thấy hầu hết kiến trúc các ngôi chùa ở Bắc Giang đều có kết cấu tiền Phật hậu Mẫu, trong đó Mẫu Thượng Ngàn được thờ cùng Mẫu Thượng Thiên và Mẫu Thoải hoặc được thờ riêng ở ban Sơn Trang.
Ở đền Suối Mỡ, việc phụng thờ Mẫu Thượng Ngàn tương đối thống nhất, tức là không có sự phối thờ với các nhân vật nằm ngoài hệ thống đền thờ đạo Mẫu. Từ kiến trúc đền, các nghi thức thờ cúng đến truyền thuyết công chúa Mỵ Nương Quế Hoa đều tập trung ngợi ca tài năng, sắc đẹp và công trạng Mẫu, tạo điều kiện để khắc sâu vào tâm trí con nhang đệ tử và người dân về một ngôi đền thiêng nơi miền sơn cước sườn Tây Yên Tử.
Mẫu Thượng Ngàn vừa là bậc tôi tú anh linh, quyền cao tối thượng vừa gần gũi, bình dị trong hình hài một người vợ, người mẹ trần thế có lai lịch, gốc tích rõ ràng. Mùa xuân này về Bắc Giang lễ Mẫu Thượng Ngàn cũng là về với mẹ ở vùng đất thiêng Tây Yên Tử, để thành kính chiêm bái cảnh sắc núi non và thể hiện sự biết ơn đối với những người đã có công khai sơn phá thạch, mở mang bản làng, mang lại cuộc sống ấm no cho nhân dân.
