Trong Tứ phủ thánh Cô, cô Đệ Nhất Thượng Thiên là thánh cô đứng hàng đầu tiên.
Sư tích Cô Đệ Nhất Thượng Thiên
Cô Đệ Nhất Thượng Thiên hay Cô Cả Đệ Nhất vốn là là con vua cha Thủy Tề dưới thoải cung, được phong là Thiên cung Công chúa trên Thiên đình.
Khi các vua Hùng dựng nước và giữ nước, Cô Đệ Nhất được vua cha Thủy Tề cho hạ phàm. Cô có công lớn trong việc giúp nhà nước Văn Lang thống nhất các bộ tộc trong nước. Đến thời Trần, Cô cũng được biết đến là vị tiên cô theo đức Thánh cả giết giặc phương Bắc.
Sự tích về cô sau đó tiếp tục được kể dưới thời nhà Lê sơ. Khi Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa ở đất Lam Sơn – Thanh Hóa, cô lại lần nữa giáng trần, góp công lớn giúp vua Lê Lợi diệt giặc Minh, lập ra nhà Lê.
Có nơi cho rằng Cô Đệ Nhất Thượng Thiên là thánh cô hầu cận kề bên Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Lại có nơi cho rằng Cô kề cận, tay biên tay chép bên Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên. Cô hầu cận mẫu, thường báo cáo mọi việc trần thế lên mẫu. Nên khi tấu khấn mẫu, người ta thường có lời tấu lên cô, để cô kêu thay lạy đỡ trước cửa Mẫu tôn kính.
Cô giá ngự trong cung tòa, kề cận bên Mẫu nên khi đến các đền phủ, người ta thường có lời tấu để cậy Cô kêu thay lạy đỡ trước cửa Vua Mẫu đình thần Tứ Phủ. Khi thanh nhàn, Cô cưỡi gió cưỡi mây rong chơi khắp chốn. Cô là tiên cô thần thông lục trí, chấm đồng về tiến Mẫu Sòng Sơn.
Hầu giá Cô Đệ Nhất Thượng Thiên
Ngày nay, việc Cô Đệ Nhất hiển linh ngày càng mờ nhạt dần và không còn quá nhiều người được tận mắt chứng kiến cô ngự đồng. Chỉ khi nào gặp những người sát căn, sát quả với Cô, Cô mới ngự đồng hiển linh.
Cô Đệ Nhất Thượng Thiên thần thông lục trí, cô chấm đồng những người nết na thảo hiền về Mẫu trong đền Sòng Sơn. Cô rất ít khi về ngự đồng. Chỉ khi nào có dịp khai đàn mở phủ lớn hoặc những người sát căn cô, thì cô mới về ngự đồng. Khi về ngự, cô mặc y phục màu đỏ bằng áo gấm hoặc lụa thêu phượng, dệt hoa, đầu đội khăn xếp, lưng thắt khăn vàng đeo vỉ lét đỏ. Cô làm lễ khai cuông rồi múa quạt.
Có nơi còn thỉnh Cô về, thêm một nghi lễ là se duyên. Cô ngự về làm lễ khai quang và múa quạt, trong trang phục áo màu đỏ, thêu phượng, đầu quấn khăn đóng (khăn vành dây), thắt khăn và vỉ lét đỏ.
Đền thờ cô Đệ Nhất Thượng Thiên
Do cô đứng hàng thứ nhất trong Tứ phủ Thánh Cô nên hầu hết các đền thờ Mẫu đều có thờ tượng cô bởi cô là vị Thánh Cô hầu cận thân cận nhất bên cạnh Mẫu. Trong những đền này, cung thờ Cô thường được đặt ngay sát bên cung chính thờ Mẫu.
Cũng có nhiều ý kiến tranh cho rằng đền chính thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên là đền Dùm Tuyên Quang. Tuy nhiên thực tế đền này thờ Cô Đệ Nhất theo hầu Mẫu Thượng Ngàn chứ không phải là đền thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên. Ý kiến khác cho rằng đền thờ cô tại Vân Đình (huyện Ứng Hòa, Hà Nội). Tuy nhiên, nếu tìm hiểu kỹ, sẽ nhận thấy rằng cô Đệ nhất được thờ tại đền này không phải là Thánh Cô thuộc hàng tứ phủ Thánh Cô, hay nói cách khác, đó là một Cô Đệ Nhất khác không thuộc đạo Mẫu.
Trong thực tế, đền thờ chính thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên được nhiều người công nhận nhất nằm ở huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An, cách đền ông Hoàng Mười 50km. Từ Hà Nội, có thể di chuyển đến đây bằng đường bộ thông qua Quốc Lộ 1A hoặc bằng đường hàng không tuyến Nội Bài – Vinh.
Bản văn Cô Đệ Nhất Thượng Thiên
Hương đưa nhang xạ ngát lừng
Thỉnh mời Cô Nhất về chơi Nam thành
Hải Phòng, Hà Nội, Bắc Ninh
Nội thành ngoại phố một mình rong chơi
Chơi thôi cô lại tái hồi
Nghệ An, Hà Tĩnh là nơi đi về
Có phen chơi sông Bồ Đề
Lê Chùa Hương Tích ra về thành Nam
Vân Hương Thiên Bản là làng
Nhận đồng chấm lính trần gian khắp miền
Quảng Bình Quảng Trị Thừa Thiên
Quảng Nam Quảng Ngãi Phú Yên Khánh Hòa
Bình Định Gia Định bao xa
Khi chơi Ba Dội lúc ra Chiêm Thành
Dạo chơi các tỉnh nức danh
Trở về tới đất tỉnh Thanh ngự đồng
Nhận đồng má phấn lưng ong
Cô Nhất chấm đồng tiến Mẫu Sòng Sơn
Phép cô lục trí ai hơn
Quyền cô cai quản giang sơn thủy tề
Khăn đào thắm phủ che
Khi chơi Phong Mục, Đồi Chè, Ba Bông
Khi chơi dạo cảnh Đền Rồng
Lúc về Phủ Bóng, Công Đồng, Tiên Hương
Kinh đô cảnh đẹp lạ nhường
Cô đà dạo khắp bốn phương xa gần
Tiên cô xuất thánh nhập thần
Thay Quyền vương Mẫu cầm cân cõi phàm
Thỉnh cô trắc giáng đàn tràng
Khuông phù đệ tử an khang thọ trường.
